Postępowanie egzekucyjne jest formą przymusowej egzekucji roszczenia, którego dobrowolnego spełnienia odmówił uprzednio dłużnik, bądź też z przyczyn losowych nie miał możliwości jego spełnienia. W obowiązującym porządku prawnym, nie funkcjonuje jedna legalna definicja postępowania egzekucyjnego. Przepisy ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji („UPEA”) stanowią jednak, że jest to: „sposób postępowania wierzycieli w przypadkach uchylania się zobowiązanych od wykonania ciążących na nich obowiązków”. W postępowaniu administracyjnym, jest to zatem pewien zespół czynności, pozwalający na skuteczne wymuszenie spełnienia danego świadczenia przez zobowiązanego. Dla dłużnika, postępowanie egzekucyjne, czy też komornicze wiąże się z przymusowym uregulowaniem istniejącego zobowiązania. Należy jednak rozróżnić egzekucję administracyjną prowadzoną w oparciu o przepisy UPEA, a egzekucję sądową prowadzoną na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postepowania cywilnego (Dz.U. 2024 poz. 1568 „KPC”) i stanowiącą podstawowy kontekst powództwa opozycyjnego umożliwiający obronę przed egzekucją. Powództwa przeciwegzekucyjne przewidziane w przepisach KPC to środki prawne, które umożliwiają obronę przed egzekucją poprzez podważenie zasadności lub dopuszczalności egzekucji. W drodze powództwa opozycyjnego dłużnik podważa sam tytuł wykonawczy oraz może żądać pozbawienia go wykonalności w całości lub w części, co jest jednoznaczne z udaremnieniem możliwości przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego.
Podstawą wszczęcia postępowania egzekucyjnego jest posiadanie przez uprawnionego tytułu egzekucyjnego. Tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Dopiero, posiadając tytuł zaopatrzony w klauzulę wykonalności, możliwe jest właściwe wystąpienie wierzyciela z wnioskiem o wszczęcie egzekucji.
Środki ochrony dłużników w czasie egzekucji
Pomimo skutecznego wszczęcia postępowania egzekucyjnego, dłużnik nie pozostaje bez merytorycznych środków ochrony. Jednym z narzędzi, które daje mu prawo do skutecznego zakwestionowania zasadności egzekucji, jest powództwo opozycyjne. Powództwo opozycyjne jest rodzajem powództwa przeciwegzekucyjnego, które stanowi merytoryczny środek ochrony zmierzający do podważenia tytułu wykonawczego. Wytoczenie powództwa opozycyjnego zmierza do podważenia zasadności lub dopuszczalności egzekucji, a w konsekwencji uniemożliwienia przeprowadzenia egzekucji na podstawie tego tytułu wykonawczego.
Czym dokładnie w praktyce jest powództwo opozycyjne?
Powództwo opozycyjne to skuteczny, merytoryczny środek ochrony dłużnika przed egzekucją, zmierzający do uniemożliwienia wykonania w całości lub części tytułu wykonawczego, będącego podstawą egzekucji. Powództwo opozycyjne wytacza się, w sytuacji, gdy tytuł wykonawczy nie odzwierciedla istotnego i rzeczywistego stanu rzeczy. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że powództwo to nie zmierza do ponownego merytorycznego rozpoznania sprawy zakończonej prawomocnym orzeczeniem. Jego celem nie jest też podważenie treści orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Przedmiotem sprawy jest tutaj wyłącznie wykonalność tytułu wykonawczego.
Ograniczenie wykonalności tytułu wykonawczego zazwyczaj ma miejsce, gdy wykonanie zobowiązania jest czasowo niemożliwe lub gdy strony umówiły się na ratalną spłatę zadłużenia, a wierzyciel wszczął egzekucję do całej należnej wierzytelności.
Powództwo opozycyjne można wnieść tylko w określonych przypadkach, a dłużnik musi wykazać konkretne okoliczności uzasadniające jego roszczenie. Podstawę do wystąpienia z powództwem opozycyjnym stanowi art. 840 KPC, a istotą przedmiotowego postępowania jest zaistnienie jednego z trzech przypadków:
- Zaprzeczenie zdarzeniom, na których oparto wydanie tytułu wykonawczego
Chodzi o sytuację, gdy tytuł wykonawczy został oparty na faktach, które w rzeczywistości nie miały miejsca lub zostały błędnie ocenione.
Jeżeli dłużnik chce podważyć tytuł wykonawczy w oparciu o zdarzenia, na którym oparto jego wydanie, musi pamiętać o spełnieniu trzech warunków:
- droga sądowa musi być dopuszczalna;
- nie może występować powaga rzeczy osądzonej;
- nie stoi na przeszkodzie zawisłość sporu.
Istotą postępowania opartego na przepisie art. 840 § 1 pkt 1 KPC jest wykazanie przez powoda (dłużnika wskazanego w tytule wykonawczym) niewystąpienia zdarzeń, na których oparto wydanie tytułu wykonawczego (m.in. kwestionowanie istnienia lub zakresu obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym).
Zgodnie z dyspozycją art. 840 § 2 KPC, jeżeli podstawą egzekucji jest tytuł pochodzący od organu administracyjnego, do stwierdzenia, że zobowiązanie wygasło lub nie może być egzekwowane, powołany jest organ, od którego tytuł pochodzi. Niedopuszczalne jest zatem zaprzeczenie przez dłużnika treści administracyjnego tytułu wykonawczego, egzekwowanego w trybie sądowym.
Co więcej, dłużnik nie może również w drodze powództwa opozycyjnego kwestionować treści tytułu egzekucyjnego w postaci prawomocnego orzeczenia sądowego, bowiem niedopuszczalne jest ponowne badanie stwierdzonego w nim obowiązku.
Istnieją jednak tytuły egzekucyjne, które – ze względu na odmienny od wyroków charakter – nie korzystają ani z prawomocności, ani z powagi rzecz osądzonej. Dłużnik może zaprzeczyć treści takich tytułów. Zalicza się do nich: akt notarialny, ugodę sądową, ugodę zawartą przed sądem polubownym, bankowy tytuł egzekucyjny. W przypadku tych tytułów zarzuty mogą dotyczyć braku zdolności sądowej, braku zdolności procesowej, braku pełnomocnictwa osoby, która w imieniu dłużnika złożyła oświadczenie woli, wad oświadczenia woli, nieważności aktu lub jego bezskuteczność (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 3 grudnia 2020 r., I ACa 726/19).
- Wystąpienie zdarzenia, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane
Katalog okoliczności, które prowadzą do wygaśnięcia zobowiązania, jest otwarty. Do zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania, należy zaliczyć przede wszystkim:
- wykonanie zobowiązania;
- zrzeczenie się roszczenia przez wierzyciela;
- potrącenie;
- świadczenie w miejsce wypełnienia;
- odnowienie;
Z kolei do zdarzeń powodujących niemożność egzekwowania zalicza się w szczególności:
- odroczenie płatności świadczenia;
- rozłożenie na raty dochodzonej należności;
- niemożność świadczenia.
W sytuacji, gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było z mocy ustawy niedopuszczalne.
- Małżonek dłużnika wykaże, że egzekwowane świadczenie nie należy się wierzycielowi
Małżonek dłużnika z momentem nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności staje się dłużnikiem egzekwowanym, w związku z tym może także skorzystać ze środków obrony przysługujących dłużnikowi. Przysługuje mu zatem prawo do wytoczenia powództwa opozycyjnego i wnoszenia o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w całości lub w części albo jego ograniczenia, jeżeli wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się.
Z obrony tej małżonek dłużnika nie mógł wcześniej skorzystać, nie brał bowiem udziału w postępowaniu, w którym doszło do wydania tytułu przeciwko jego małżonkowi. Nie mógł też podjąć takiej obrony merytorycznej w postępowaniu klauzulowym.
Powyższe wyliczenie ma charakter wyczerpujący. Nie można więc skutecznie wnieść powództwa opozycyjnego, powołując się na inne okoliczności niż podane wyżej. Dwa pierwsze przypadki to powództwa inicjowane przez dłużnika. W trzeciej sytuacji pozew wnosi małżonek dłużnik.
Legitymacja do wytoczenia powództwa opozycyjnego
Legitymowanym do wytoczenia powództwa przewidzianego w art. 840 KPC jest dłużnik wymieniony w tytule wykonawczym jako zobowiązany do świadczenia (kurator tego dłużnika (art. 802 KPC), spadkobiercy dłużnika, jeżeli skierowano przeciwko nim egzekucję na podstawie tego tytułu, kurator spadku lub wykonawca testamentu, kurator dla spadkobierców dłużnika (art. 819 § 2 KPC)) oraz, stosownie do art. 840 § 1 pkt 3 KPC, małżonek dłużnika, przeciwko któremu sąd nadał tytuł wykonawczy na podstawie art. 787 i 7871 KPC.
Powództwo opozycyjne powinno być wytoczone przeciwko wierzycielowi, a przy wielości wierzycieli, którym wspólnie przysługują uprawnienia wynikające z tytułu wykonawczego, powinno być wytoczone łącznie przeciwko wszystkim tym wierzycielom.
Organ egzekucyjny umorzy postępowanie w całości lub części na wniosek, jeżeli prawomocnym orzeczeniem tytuł wykonawczy został pozbawiony wykonalności albo orzeczenie, na którym oparto wydanie tytułu zostało uchylone lub utraciło moc.
Wymogi formalne i procedura złożenia powództwa opozycyjnego
Procedura złożenia powództwa opozycyjnego polega na wniesieniu pozwu do sądu, który ma na celu pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności lub ograniczenie jego egzekucji. Powództwo opozycyjne wytacza się przed sąd rzeczowo właściwy, w którego okręgu prowadzi się egzekucję. Natomiast, jeżeli egzekucji jeszcze nie wszczęto, powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności wytacza się według przepisów o właściwości ogólnej. Pozwanym jest zawsze wierzyciel, a nie komornik.
Pozew musi spełniać warunki formalne przewidziane dla pism procesowych, w szczególności art. 126 KPC i art. 187 KPC.
W pozwie należy przede wszystkim:
- określić tytuł wykonawczy;
- określić precyzyjnie żądanie;
- podać wszystkie zarzuty uzasadniające pozbawienie lub ograniczenie wykonalności tytułu wykonawczego;
- przedłożyć dowody uzasadniające pozbawienie wykonalności.
Ponieważ sprawa z powództwa opozycyjnego jest sprawą o prawa majątkowe, w pozwie należy podać wartość przedmiotu sporu („WPS”). Należy mieć na uwadze, że obowiązek określenia WPS wynika bezpośrednio z przepisów KPC i stanowi jeden z wymogów formalnych pozwu. Pozew o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności podlega opłacie stałej w wysokości określonej w art. 13c pkt 2 UKSC (Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2024 r. poz. 959) (dalej jako: UKSC), tj. 2000 zł.
Zabezpieczenie roszczenia i wpływ pozwu na bieg egzekucji
Istotne jest, że sam fakt złożenia pozwu nie blokuje jeszcze egzekucji. Aby skutecznie zatrzymać egzekucję i związane z nią czynności komornika, należy wystąpić z wnioskiem o zabezpieczenie. Powód może złożyć wniosek o zabezpieczenie przed wszczęciem powództwa, w pozwie lub w trakcie jego trwania. Skuteczny wniosek o zabezpieczenie musi być należycie uzasadniony, wskazując na potrzebę udzielenia zabezpieczenia i okoliczności uzasadniające to żądanie. Zabezpieczenie powództwa opozycyjnego ma na celu ochronę dłużnika przed egzekucją, gdy kwestionuje on istnienie tytułu wykonawczego lub jego wykonalności, Sąd udzieli zabezpieczenia, jeśli powództwo opozycyjne ma uzasadnienie i istnieje realne ryzyko nieodwracalnej szkody, a samo zabezpieczenie może polegać na zawieszeniu postępowania egzekucyjnego do czasu rozstrzygnięcia sprawy w sądzie.
Wyegzekwowanie świadczeń jako negatywna przesłanka wytoczenia powództwa opozycyjnego
Przepisy prawa nie określają, w jakim terminie należy wytoczyć powództwo opozycyjne, jednak warto wytoczyć je jak najszybciej. Jeżeli kwota wierzytelności zostanie wyegzekwowana, prawo do wytoczenia powództwa opozycyjnego wygaśnie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1988 r., I CR 255/88). Co więcej, dłużnik traci możliwość wytoczenia powództwa opozycyjnego z chwilą wyegzekwowania świadczenia objętego tytułem wykonawczym w całości lub w określonej części w odniesieniu do już wyegzekwowanego świadczenia. Powództwo to jest więc niedopuszczalne w część, w której wykonalność tytułu wykonawczego wygasła na skutek jego zrealizowania.
Warto przy tym pamiętać, że powództwo można wytoczyć jeszcze przed wszczęciem egzekucji. Powództwo opozycyjne ma charakter powództwa zmierzającego do wydania orzeczenia konstytutywnego, gdyż wyrok taki przekształca istniejący dotąd między stronami stosunek prawny i działa ex nunc, czyli od momentu dokonania. Celem powództwa opozycyjnego jest udaremnienie możliwości przeprowadzenia jakiejkolwiek egzekucji i powód w pełni osiąga cel związany z tym powództwem, jeżeli uzyska rozstrzygniecie stwierdzające, że tytuł został pozbawiony wykonalności. W razie więc wyegzekwowania należności objętej tytułem wykonawczym powództwo opozycyjne, już z tego względu jest bezprzedmiotowe (wyrok Sądu Najwyższego z 12 lutego 2015 r., IV CSK 272/14).
Uwagi o powództwie ekscydencyjnym
Ubocznie warto wspomnieć również o przepisie art. 841 KPC regulującym powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji sądowej (zwane również powództwem ekscydencyjnym albo interwencyjnym). Celem tego rodzaju powództwa przeciwegzekucyjnego nie jest przeciwdziałanie egzekucji jako takiej, lecz uzyskanie wyłączenia spod egzekucji określonej rzeczy lub prawa majątkowego. Zgodnie z art. 841 k.p.c. osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa. Zgodnie z dyspozycją art. 841 § 3 KPC, jeżeli przepisy odrębne nie przewidują innego terminu, powództwo ekcydencyjne można wnieść w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o naruszeniu prawa.
Podsumowanie
Powództwo opozycyjne to skuteczne narzędzie obrony dłużnika, który uważa, że egzekucja prowadzona przeciwko niemu jest niezasadna, bo zobowiązanie wygasło lub uległo zmianie. Głównym celem przedmiotowego powództwa, jest umożliwienie dłużnikowi (także małżonkowi dłużnika, przeciwko któremu została nadana klauzula wykonalności) obrony merytorycznej przed przymusowym wykonaniem tytułu wykonawczego. Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności jest powództwem opozycyjnym, które dłużnik może wnieść w celu zablokowania egzekucji opierającej się na danym tytule. Celem tego powództwa jest zapobieżenie dalszemu zaspokojeniu roszczenia przez egzekucję, jeśli prowadzenie egzekucji mogłoby naruszyć prawo podmiotowe dłużnika.
W przypadku, gdy powództwo opozycyjne zostanie uwzględnione, tytuł wykonawczy traci moc wykonalności. W praktyce skutkuje to niemożnością wszczęcia egzekucji lub jej umorzeniem, jeśli egzekucja już została rozpoczęta. Powództwo takie nie jest kontynuacją wcześniejszego postępowania egzekucyjnego, lecz stanowi zupełnie nowy proces sądowy, który jest rozpoznawany na podstawie ogólnych przepisów o procesie cywilnym, z uwzględnieniem szczególnych regulacji zawartych w art. 843 KPC.
Aby skutecznie podważyć tytuł wykonawczy lub uzyskać zwolnienie przedmiotu egzekucji, konieczne jest spełnienie przesłanek wynikających z przepisów prawa, w tym ze szczególnym uwzględnieniem art. 840 – 843 KPC. Warto przy tym pamiętać o treści art. 843 § 3 KPC. Zgodnie z tym przepisem, w pozwie powód powinien przytoczyć wszystkie zarzuty, jakie w tym czasie mógł zgłosić, pod rygorem utraty prawa korzystania z nich w dalszym postępowaniu. Innymi słowy powód powinien odpowiednio sformułować żądanie pozwu i jego uzasadnienie. Orzecznictwo pokazuje jednak, że zarzuty podniesione na dalszym etapie postępowania mogą stanowić podstawę żądania pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności tylko, o ile wykazane zostanie, że strona nie mogła ich zgłosić w pozwie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 października 2018 r., I ACa 510/18).
Powództwo opozycyjne może dotyczyć każdego tytułu wykonawczego, bez względu na to czy chodzi o sądowy tytuł egzekucyjny czy też o pozasądowy tytuł egzekucyjny. Prawidłowo sformułowane powództwo opozycyjne powinno zawierać określenie tytułu wykonawczego, sformułowanie żądania pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części oraz podanie faktów uzasadniających żądanie. Przygotowując się do wystąpienia z powództwem przeciwegzekucyjnym należy postępować zgodnie z dyspozycją art. 840 KPC, ale jednocześnie uwzględnić odrębności wynikające z art. 843 KPC, w szczególności dotyczące właściwości sądu oraz możliwości postawienia zarzutów pod rygorem utraty prawa korzystania z nich w dalszym postępowaniu.
Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności jest jednym z kluczowych narzędzi obrony dłużników w postępowaniu egzekucyjnym. Dzięki temu dłużnik może skutecznie kwestionować zasadność tytułów wykonawczych oraz wstrzymać lub umorzyć egzekucję, która mogłaby naruszać jego prawa. Istotne jest, aby powództwo zostało poprawnie sformułowane i spełniało wszystkie wymagania formalne, co zapewni jego skuteczność w postępowaniu sądowym. Jego skuteczne wniesienie może zatrzymać lub nawet całkowicie uchylić egzekucję. Warto jednak działać szybko, zebrać odpowiednie dowody i – jeśli to konieczne – skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika.
Autorem artykułu jest Aplikantka adwokacka Paulina Groele.