Czemu ma służyć zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej?
Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw dotyczy sytuacji, w której umiera osoba fizyczna prowadząca w chwili śmierci swoją jednoosobową działalność gospodarczą (JDG). W przypadku JDG, w przeciwieństwie do spółek, jest tylko jeden właściciel przedsiębiorstwa*. Po śmierci właściciela nie ma więc innych osób współuprawnionych do dalszego prowadzenia działalności. Konieczne jest więc przekazanie przedsiębiorstwa nowemu właścicielowi. Przekazanie te najczęściej ma miejsce w wyniku dziedziczenia, ponieważ przedsiębiorstwo osoby prowadzącej JDG wchodzi w skład masy spadku. Zanim jednak dojdzie do nabycia i podziału spadku oczywiście potrzeba czasu, niekiedy nawet więcej niż rok. W przypadku gdy jest tylko jeden spadkobierca przedsiębiorcy, który od razu przyjmie po nim całość spadku, nabycie przedsiębiorstwa przez nowego właściciela trwa naturalnie o wiele krócej, niż w przypadku dziedziczenia ustawowego kilku osób i podziału spadku.
Konieczne jest więc by jakoś zarządzać przedsiębiorstwem do czasu przekazania go nowemu właścicielowi. Brak możliwości zarządzania przedsiębiorstwem do czasu przejęcia go przez nowego właściciela bardzo szybko poskutkowałby jego upadkiem, tym bardziej że nie ma żadnego limitu co do rozmiaru działalności gospodarczej prowadzonej w ramach JDG. W ramach JDG można prowadzić zarówno np. mały, jednoosobowy warsztat stolarski, kilka lokalnych cukierni, jak również sieć ekskluzywnych hoteli, w których zatrudnionych jest kilkaset osób.
* Oczywiście trzeba też pamiętać, że „przedsiębiorstwo” nie jest tym samym, co „przedsiębiorca”! Przedsiębiorstwo to zorganizowany zespół składników majątkowych i niemajątkowych służących do prowadzenia działalności gospodarczej, czyli np. budynki, maszyny, urządzenia, umowy, kontakty i strategie biznesowe, rozpoznawalność marki. Przedsiębiorca to natomiast podmiot prowadzący w swoim imieniu i na swój rachunek działalność gospodarczą, czyli działalność nastawioną na zarobek.
Zarząd sukcesyjny a zarządca sukcesyjny
Zarząd sukcesyjny to określenie sytuacji prawnej, w której znalazło się przedsiębiorstwo.
Zarządca sukcesyjny to konkretna osoba fizyczna zajmująca się zarządem sukcesyjnym przedsiębiorstwa, mająca uprawnienia do prowadzenia bieżących spraw przedsiębiorstwa i wykonywania obowiązków nakładanych przez prawo. JDG, wobec której ustanowiono zarząd sukcesyjny ma obowiązek używania swojej firmy (według prawa „firma” to nie to samo co „przedsiębiorstwo”! Firma to zindywidualizowane oznaczenie, pod którą działa przedsiębiorca, czyli potocznie mówiąc – pełna nazwa przedsiębiorcy) z dodatkiem słów „w sukcesji”, tak by każdy uczestnik obrotu gospodarczego wiedział o sytuacji prawnej tego przedsiębiorstwa. Do ustanowienia zarządu wymagane jest powołanie zarządcy sukcesyjnego, którym może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych i wobec której nie orzeczono zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Naturalnie osoba wskazana na zarządcę sukcesyjnego musi wyrazić zgodę na objęcie tej funkcji.
Kiedy zostaje ustanowiony zarząd sukcesyjny?
Zgodnie z prawem, oficjalną chwilą ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest chwila śmierci przedsiębiorcy prowadzącego JDG, niezależnie od tego, kiedy został powołany zarządca sukcesyjny. Wniosek o ustanowienie zarządcy sukcesyjnego może złożyć sam przedsiębiorca przed swoją śmiercią albo w ciągu dwóch miesięcy od jego śmierci małżonek przedsiębiorcy lub jego spadkobierca, który przyjął spadek. We wniosku o ustanowienie zarządcy sukcesyjnego należy wskazać określoną osobę. Może to być zarówno ktoś z rodziny zmarłego przedsiębiorcy, jego współpracownik jak również osoba trzecia. Nie można ustanowić drugiego zarządcy sukcesyjnego, na raz może funkcjonować wyłącznie jeden zarządca sukcesyjny danego przedsiębiorstwa.
Jakie czynności związane z przedsiębiorstwem mogą być dokonywane w ramach zarządu sukcesyjnego?
Zarządzenie przedsiębiorstwem w sukcesji dotyczy oczywiście tylko czynności zwykłych, normalnych dla tego przedsiębiorstwa, czyli czynności nieprzekraczających zwykłego zarządu. Są to takie czynności prawne i faktyczne, które dotyczą codziennego zarządzania danym przedsiębiorstwem, niezbędnych do jego prawidłowego funkcjonowania. Czynności nieprzekraczające zwykłego zarządu są więc ustalane indywidualnie dla każdego przedsiębiorstwa – każde przedsiębiorstwo jest bowiem inne, jest inaczej prowadzone i co innego jest dla niego „normalne”. Jednak wśród najbardziej typowych czynności, wspólnych dla każdego przedsiębiorstwa, są czynności takie jak: sprzedaż standardowych dla niego usług czy towarów, kontakt z klientami i kontrahentami, wystawianie i wydawanie dokumentów związanych ze sprzedażą (faktury, paragony), prowadzenie bieżącej dokumentacji podatkowej, przyjmowanie oraz dokonywanie płatności, wypłacanie wynagrodzeń pracownikom. Tego typu czynności zarządca sukcesyjny może dokonywać samowolnie, bez konieczności uzyskiwania niczyjej zgody. Co ważne, zarządca sukcesyjny wykonuje też wszystkie obowiązki, które prawo nakładało na zmarłego przedsiębiorcę jako na pracodawcę.
Zarządca sukcesyjny oczywiście nie musi samemu zajmować się wszystkimi sprawami przedsiębiorstwa w sukcesji, może on udzielić komuś pełnomocnictwa do zajmowania się konkretnymi sprawami lub do dokonania określonej czynności.
Przez zarządcę sukcesyjnego nie mogą być natomiast samowolnie dokonywane czynności przekraczające zwykły zarząd danym przedsiębiorstwem. Są to czynności nietypowe, o wyjątkowo dużym znaczeniu dla tego przedsiębiorstwa, mogące w znaczny sposób wpływać na jego sytuację na rynku lub jego sytuację prawną. Czynności przekraczające zwykły zarząd też są ustalane indywidualnie dla każdego przedsiębiorstwa, jednak wśród najbardziej typowych i wspólnych niemal dla każdego przedsiębiorstwa są takie czynności jak: zbycie (czyli sprzedaż, zamiana, darowizna) przedsiębiorstwa, zaciągnięcie szczególnie wysokich dla tego przedsiębiorstwa zobowiązań, zmiana przedmiotu działalności gospodarczej. Niemniej jednak, jeśli właściciele przedsiębiorstwa w spadku wyrażą na to zgodę, to zarządca sukcesyjny może dokonać czynności przekraczającej zwykły zarząd. Gdy właściciele przedsiębiorstwa w spadku nie chcą albo nie mogą wyrazić zgody, to zarządca sukcesyjny może wystąpić o taką zgodę do sądu.
Kontynuacja prawna przedsiębiorstwa w sukcesji
Przedsiębiorstwo po śmierci przedsiębiorcy wcale nie przestaje istnieć. Przedsiębiorstwo jako zespół składników majątkowych i niemajątkowych, nie jest nierozerwalnie związane z osobą przedsiębiorcy. W mocy pozostają więc wszystkie umowy zawarte przez przedsiębiorcę związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, w tym umowy dotyczące zatrudnienia. W mocy pozostają wszystkie obowiązki prawne, w tym podatkowe, o ile nie są ściśle powiązane z konkretną osobą fizyczną (jak np. podatek PIT). W mocy pozostają wszystkie zobowiązania i wszystkie wierzytelności przedsiębiorcy, związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą. Przedsiębiorstwo w sukcesji jest bezpośrednią kontynuacją prawną dotychczasowej JDG. Kontynuowana jest działalność gospodarcza prowadzona przez zmarłego przedsiębiorcę przy wykorzystaniu przedsiębiorstwa będącego aktualnie w sukcesji. Oznacza to m.in. to, że sytuacja gospodarcza przedsiębiorstwa może się polepszyć w czasie trwania zarządu sukcesyjnego, lecz również może się znacząco pogorszyć, również na tyle, że konieczne będzie ogłoszenie upadłości.
Zmienia się jedynie status prawny przedsiębiorstwa pod tym względem, że jest ono zarządzane nie przez właściciela, lecz przez zarządcę sukcesyjnego, który ma ograniczoną zdolność do prowadzenia jego spraw (nie może bowiem samodzielnie dokonywać czynności przekraczających zwykły zarząd) oraz niejako „czeka” na nabycie go przez nowego właściciela. Po nabyciu przez nowego właściciela przedsiębiorstwo dalej będzie bezpośrednią kontynuacją przedsiębiorstwa prowadzonego przez zmarłego przedsiębiorcę. W firmie zniknie jednak wyrażenie „w sukcesji”, a nowy właściciel będzie miał prawo samodzielnego rozporządzania i kierowania przedsiębiorstwem wedle swojego uznania.
Kiedy zarządca sukcesyjny przestaje pełnić swoją funkcję?
Zarządca sukcesyjny przestaje pełnić swoją funkcję w kilku przypadkach określonych przez ustawę:
- po upływie 2 lat od ustanowienia zarządu sukcesyjnego (aczkolwiek sąd z ważnych przyczyn może przedłużyć okres istnienia zarządu sukcesyjnego na maksymalnie 5 lat. Taką ważną przyczyną może być np. niedokonanie podziału spadku w ciągu tych dwóch lat.);
- z dniem ograniczenia lub utraty przez niego zdolności do czynności prawnych;
- z chwilą odwołania go (odwołać zarządcę sukcesyjnego mogą spadkobiercy przedsiębiorcy, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż połowa oraz sąd w razie rażącego naruszenia obowiązków przez zarządcę);
- w razie swojej rezygnacji z tej funkcji po upływie dwóch tygodni od dnia złożenia rezygnacji, a jeżeli wcześniej powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego – z chwilą powołania kolejnego zarządcy sukcesyjnego;
- z dniem uprawomocnienia się orzeczenia zakazującego zarządcy prowadzenia działalności gospodarczej;
- w razie swojej śmierci.
Kiedy wygasa zarząd sukcesyjny?
Najważniejszymi ustawowymi przesłankami wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego są następujące sytuacje:
- upływ dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
- uprawomocniło się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości;
- upłynął miesiąc od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego;
- ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy;
- dokonano działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku;
- upłynęły dwa lat od dnia śmierci przedsiębiorcy, ewentualnie upłynął inny okres wskazany przez sąd, jednak maksymalnie 5 lat.
Już wkrótce na blogu pojawią się kolejne praktyczne artykuły dotyczące zagadnień związanych z zarządem sukcesyjnym i sukcesją.
Autorem artykułu jest Młodszy prawnik Mateusz Sierzan.